देशे मरु झ्या: |

वस्तावमै काठमाडौं अध्भुत सम्पदा, कलाकृतीहरुले भरिएको सहर, भनि  चिन्ने गरिन्थ्यो | तर तिव्र अनि आक्रामक गतिमा बिकासको नाममा हुंदै गरेको बिनासले, आज  यस सुन्दर शहर  क्रंक्रिटले भरीन लागेको अथवा, भरिसकेको भन्दा केहि फरक पर्दैन होला | "सांचै यहाँका मन्दिर हुन् वा घर, गल्ली हुन् वा झ्याल, तिनीहरू हाम्रा प्राचीन कथा सुनाउन लालायित देखिन्छन्, मानौं इतिहांस भन्न पर्खेर बसेका छन्।" मोनालिसा महर्जन, https://www.setopati.com/social/164524

This image was captured in 2014 on my phone during my visit to Nepal

      

ऐतिहासिक महत्व बोकेको नरदेवी,  येट्खा बहाल नजिकै स्थित, एउटा सामान्य घरको भित्तामा अडिएको काठको मनमोहक झ्याल,  जसलाई नेवा भाषामा, ‘देशे मरु झ्या:’ भनेर चिनिन्छ, अर्थात देशमा अन्त कहीँ नभएको झ्याल | वास्तवमै यो घरको जस्तो झ्याल देशभर अन्त कतै छैन | नेपाली कास्थ्कलाको एउटा अध्भुत उदाहरन  |

एउटै काठबाट निर्माण भएको, ‘देशे मरु झ्या:’ बारे यहिंका धेरै मानिसहरुलाई थाह छैन | नेपाली उखान- ‘नजिकको देवता हेला’, भने झैं धेरै स्थानीयहरुलाई त्यस झ्याल बारे केही थाह छैन र रुचि दिने गरेको पनि छैन् | तर म त्यहाँ पुग्दा, विदेशीहरु भने, यस्, अध्भुत कलाकृतिको अवलोकन गर्दै, फोटो खिच्दै गरेको देखें | पुरानो नेवारी शैलीको घरको संरचना फेरी सकेपनि, तर सौभाज्ञबस्,  यस्मा रहेको अध्भुत्, सुन्दर मनमोहक झ्याल भने फेरिएको छैन । यो झ्याल्, यस्, देशका आदिबाशी, नेवारहरुको कास्थ्कला, सभ्यता र नेपालको मौलिक संस्कृतीको  बारे बिदेशी तथा स्व्देशी पर्यटकहरुलाई  पहिचान दिने, एउटा ज्वलन्त उदाहरन हो |

यो झ्याल जति कलात्मक र आकर्षक छ, त्योभन्दा बढी रहस्यमयी छ।  एघार वटा त्रीकोसलाई एक अर्कोसंग जोडेर भित्रि भागमा टिकी झ्या: राखिएको छ । यो झ्याल कहिले बनाइएको भन्ने यकिन तथ्य भेटिदैन । तर कसै कसैको भनाइमा बि. सं. १६२१ मा महेन्द्र मल्लले हनुमान ढोकामा तलेजु भवानीको मन्दिर बनाउने समयमा त्यहि काम गर्ने मजदुरले त्यहिको काठबाट यो झ्याल बनाएको भन्ने भनाइ पनि छ | देशे मरु झ्या भएको घर कुनै दरवार वा बिशिष्ट ब्यक्तिको नभएको र साधारण घर भएको हुंदा पनि कुनै मजदुरले सानो सानो काठबाट निकै मेहनत गरेर बनाएको आभास हुन्छ | राणाकालमा प्रत्येक घरको नम्बर दिएर जनसंख्या लिइएको समयमा यस घरमा पनि नम्वर राखिएको यो झ्यालमा कोरिएको अंक ले देखाउंछ । यटखा टोलको घर नं ७९ को संकेत यसमा लेखिएको देखिन्छ । यती ऐतिहासीक महत्व  बोकेको घरको , झ्याल अगाडी झुन्डिएको विजुलीको तारका झुप्पाहरु  धुलाम्य भएको कारण, यो झन्, झन्,  कुरुप बन्दै गएको मैले पाएं | मलाई अहिले पनि याद छ, म सानो हुंदा केही समय अगाडी सम्म बिजुली र टेलिफोनको तारहरु झ्यालनै झण्डै, आदी  छेकिने गरी रखिएको थियो, अहिले भने ति तारहरुलाई झ्यालभन्दा केही तलबाट लगिएको छ । 

Enlarged image of window, found online in social media.

‘देशे मरु झ्या:’ कै तल विगत ११ बर्ष देखि नरदेवी न्यूज एण्ड कम्युनिकेशन स्थापना गरिरहनुभएकी केशरी महर्जन भन्नुहुन्छ, नेपालीलाई यो झ्याल बारे केही थाह छैन र चासो पनि दिएको देखिन्दैन तर विदेशीहरु भने किताव वा अन्य ठाउँबाट जानकारी लिने गरेको पाइन्छ । उहाँले पहिलेको दाँजोमा विदेशी पर्यटकहरु यस ऐतिहासिक झ्याल हेर्न संख्या बढेको बताउनुहुन्छ । महर्जनका अनुसार दिनमा ५० देखि ६० पर्यटकले देशे मरु झ्यालको अवलोकन गर्ने तथा फोटो खिच्ने गरेको पाइन्छ ।

स्थानीय बासिन्दा तथा कलाकार नरेन्द्र कंसाकार भन्नुहुन्छ - म यसै ठाउँमा जन्मेको हो तर यसको इतिहासबारे मलाई धेरै जानकारी छैन । देशे मरु झ्यालको भएको घर पुन निमार्ण गर्दा भने यसको ‘ओरजिन्यालिटी’ घटेको उहाँको अनुभव छ । झ्यालको वरिपरी निर्माण गरिएको कलाकृति पहिले थिएन तर पछि अरुले बनाएको हो उहाँले जानकारी दिनुभयो । केशव स्थापितको मेयर हुदाँ यस घरलाई नरपालिकाले खरिद गर्ने तथा टिकट प्रणाली गर्ने भनेको थियो तर कार्य कार्यन्वयन हुन भने सकेन । उहाँले देशे मरु झ्याल भएको पुरानो घरलाई ०३४ - ०३५ साल तिर पक्की घरमा निर्माण गरिएको जानकारी दिनुभयो । पुरानो घर हुदाँ, यहाँ मुलाको कवाव विक्री हुन्थ्यो पछि पक्की घर निर्माण पश्चात किराना पसल र हाल स्टेशनरी पसल रहेको कंसाकारले बताउनुभयो |

यसरिनै, नरदेवी  युवा क्ल्वका अध्यक्ष, दीलप्रसाद भट्ट भन्नुहुन्छ, हामीले जति संरक्षण गर्न खोजे पनि के गर्ने यहाँ काम नै ढिला हुन्छ । देशे मरु झ्यालको संरक्षण र सुरक्षाको सफा गराईएको पनि थियो र तारहरु निकाल्न पनि आग्रह गरेको थियो तर के गर्ने मान्दैन । परराष्ट्र मन्त्रालयले जारी गरेको ३२ पेजको मेसिन रिडेबल पासपोर्टभित्र मुलुक चिनाउने १७ प्रतीकात्मक तस्विरमा मा ‘देशे मरु झ्या:’ पनि रहेको छ तर यसको संरक्षणमा भने कसैले चासो दिएको देखिन्दैन ।

हाल देशे मरु झ्याल भएको कोठालाई जुत्ताको गोदामको रुपमा प्रयोग गरिरहेको छ ।

यो लेख मैले फेस्बुकमै भेटिएका बिभिन्न पोस्टहरु जोदेर, अनि सम्पदा संरक्षणमा विद्यावारिधी लेखक मोनालिसा महर्जनले सेतोपाटिमा लेखेको लेख्मा लेखिएका कुराहरु पनि जोदेर तयार पारेको हुं  |  

If you like this post, please do share this with your friends and family for awareness. This is the least we can do to save and get a proper restoration of this amazing heritage, before it disappears. Do consider following me in Blogger and check my ig page jhigunepa for updates and other contents.

References:

Monalisa Maharjan. "रहस्यमयी झ्याल देशेय मरू झ्याः"सेतोपाटी, शुक्रबार, साउन १८, २०७५ |

https://www.setopati.com/social/164524